نگاهی به قرابت داریوش مهرجویی با دنیای موسیقی و آهنگسازانی که با موسیقی حرفه ای همکاری داشته است.

سما بابایی پیکر مجروح و چاقو خورده «داریوش مهرجویی» تشییع شد. شما هنوز از چنین مرگ وحشتناکی شوکه هستید. «پی ام آپ» در این مدت از جنبه های مختلف زندگی مهرجویی (فیلم های او، نقش او در اعتلای سینمای ایران و ارتباطش با ادبیات و…) نوشته است که در این متن نگاهی کوتاه به رابطه این مرحوم می اندازیم. کارگردان با موسیقی و آهنگسازانی که با او کار کردند. او با هم کار کرده است.

به گزارش پی ام آپ، خودش هم همین یکی دو سال پیش و در آستانه اکران «لمینور» گفته بود که از دوران کودکی (هفت سالگی) دولسه می نوازد. پدرش او را در موسیقی تشویق کرد و البته او به موسیقی ایرانی علاقه مند شد و با موسیقی کلاسیک مخالفت کرد، همان موسیقی ای که داریوش جوان آن زمان خیلی دوستش داشت و باعث شد در هنرستان عالی موسیقی تئوری و هارمونی را بیاموزد.

در هنرستان بود که مهرجویی هم پیانو می زد و تا آخر شب در آنجا ماند تا این ساز را تمرین کند. مهرجویی 80 ساله بود که اعتراف کرد از جوانی می خواست آهنگساز شود و اگر مثلاً «پیانو» داشت، این اتفاق می افتاد. اما او هرگز موسیقی را در زندگی اش فراموش نکرد و گفت: فکر می کنم به خاطر همین علایق و دغدغه هاست که موسیقی در فیلم های من بازتاب پیدا می کند.

اگر به فیلم های او مراجعه کنید، در بسیاری از آثار او یکی از شخصیت ها را در حال نواختن موسیقی می بینید. به یاد بیاورید آن صحنه تحسین برانگیز کودکی عزت الله تعظمی و آواز خواندنش در بانو یا تنش باخ با فلسفه کی یرکگور و سردرگمی حمید هامون، تقلای مهشید با سه تار برای اجرای تصنیف پرنده سحر و آواز دیوانه در تیمارستان که می خواند: در آخر روز چرا خاک سیاه میزنی؟”

این علاقه در «اجاره نشین ها» به شکل دیگری رخ داد و حضور زنده یاد حسین سرشار خواننده سرشناس اپرا حال و هوای متفاوتی به فیلم بخشید. مردی که برای گل و گیاه اپرا می خواند. در فیلم لیلا، گروه سه گانه برادر لیلا و گروه خوانندگی تاثیر انکارناپذیری در القای حس روانی فیلم دارند. داداشی حضور شیطنت آمیز خود را در فیلم پری با نواختن مزاربی روی سنتور قدیمی استاکاتو می کند و پری را از خواب بیدار می کند.

گاو هرمز فرهت / مستر هالو / پستچی

مهرجویی ساخت موسیقی «گاو» را به هرمز فرهت سپرد که می توان آن را نشانه شناخت او از موسیقی کلاسیک و سلیقه متفاوتش نسبت به موسیقی دانست. این تجربه سرآغاز فعالیت این آهنگساز بزرگ در عرصه موسیقی فیلم بود. رابطه مهرجویی و فرهت به زمانی برمی گردد که این آهنگساز در دانشگاه کالیفرنیا تدریس می کرد و مهرجویی از شاگردان او بود. در همین دانشگاه بود که این دو هنرمند چندین کنسرت مشترک برگزار کردند که مهرجویی سه تار و فرهت سه تار زدند. البته این تنها قطعه ایرانی نبود که اجرا کردند، چند قطعه موسیقی جهانی هم اجرا کردند.

وقتی فیلم گائو ساخته شد، مهرجویی از فرهت خواست که موسیقی را بنویسد. در زمان شروع کار فرهت، فیلم هنوز در مرحله تدوین بود و نهایی نشده بود. فرهت در موسیقی این اثر برخلاف تجربه خود از سازهای ایرانی استفاده کرده است، فرهت درباره آن اثر گفته است: «تشخیص من این بود که موسیقی این فیلم باید بسیار ساده و برهنه باشد و وضعیت و موقعیت صحنه‌های فیلم را بیان کند. فیلم. به همین دلیل مضامینی ساختم که با موقعیت هر صحنه مطابقت داشت.»

مهرجویی خود نوازندگی سنتور را در این فیلم بر عهده داشت و در این باره گفت: ما موسیقی این اثر را در صدابرداری وزارت فرهنگ و هنر ساختیم و در آنجا از آن پیانوهای بزرگ برای لحظات ترسناک استفاده کردیم. یعنی درب پیانو را باز کردیم و نواختیم، تار کار کردیم، انگشت کشیدیم و… با هم همکاری کردیم، خلاصه خیلی به ما خوش گذشت».

در واقع فرهت انتخاب اول مهرجویی در آن زمان برای نوشتن موسیقی بود، زیرا او معتقد بود فرهت نوازنده ای است که فیلم را حس کرده و سپس ملودی را بر اساس حس فیلم ساخته است. به همین دلیل کمیسیون موسیقی فیلم های هالو و پستچی به او سپرده شد. از میان این آثار، فرهت زمان بیشتری را برای «آقای هالو» سپری کرد و در صحنه عروسی علی نصیریان از تم «مبارک بدا» با احتیاط استفاده کرد. او همچنین برای شخصیت زن این فیلم که با ویلنسل اجرا شد، تم نوشت.

سالها بعد وقتی مهرجویی «بمانی» را ساخت، به او زنگ زد و گفت: «آقا این کار شماست، بیایید آهنگتان را بسازید». اما فرهت پاسخ داد که او در دانشگاه ایرلند بسیار شلوغ است و من فرصت انجام آن را ندارم. در آن زمان تجهیزات به گونه ای نبود که فرهت بتواند از دور فیلم را ببیند و برای آن موسیقی بنویسد. هر چند مهرجویی سال ها بعد در مورد او گفت: “خیلی دوست داشتم او بماند و موسیقی همه فیلم هایم را بنویسد. یک نوازنده سینما باید سینما را هم مانند موسیقی و موسیقی ملت ها بداند. جز فرهت هیچکس این ویژگی را نداشت و آنها هنوز آن را ندارند

ناصر چشمآذر | مستاجران / هامون / خانم / میکس

مستأجرها، اولین همکاری چشمی آذر با «داریوش مهرجویی» است که در بسیاری از آثار بعدی مانند بانو، میکس، دختادایی گمشده و… ادامه داد. اما در میان آثار فراوانی که چشمآذر برای مهرجویی نوشت، شاید مشهورترین آنها «هامون» باشد. موسیقی متن هامون یکی از فراموش نشدنی ترین قسمت های این فیلم است. “اوجوآذر او موسیقی این اثر را بر اساس مضامین “باخ” نوشت. او بر اساس کنسرتو ویولن در ای ماژور، BWV 1042: آداجیو، ساختار اصلی موسیقی هامون را نوشت. موسیقی این فیلم هنوز هم یکی از موسیقی های این فیلم محسوب می شود. شاهکارهای موسیقی متن «چشم آذر» از باخ استفاده کرده و البته اجرای الکترونیکی را در کنار تکنوازی ویولن خاچیک بابائیان ارائه کرده است.

به نظر می رسد این فیلم بر اساس «چشم آذر» ساخته شده است. بنابراین پس از آن به دلیل همذات پنداری با شخصیت «هامون» از همسرش جدا شد. مهرجویی گفت: فکر کنم چشم آذر با شخصیت شوهر، هامون (با بازی خسرو شکیبایی) همذات پنداری کرد و به نوعی می خواست این رابطه را از بین ببرد، سرش را زده بود، به دنیاهای دیگر رفته بود، خواب حضرت علی را دیده بود. و… از همان چیزهایی که در فیلم «میکس» می‌گوید خوشش آمد، به همین دلیل زندگی خانوادگی او نیز آسیب دید».

از جمله آثار سینمایی مهرجویی که به نوعی در ارتباط مستقیم با تاریخ موسیقی طراحی شده بود، «میکس» و دیگر تجربه مشترک مهرجویی و چشم بود.آذر. چند روزی تا شروع جشنواره باقی مانده و فیلم ساخته خسرو در مرحله صدابرداری دچار مشکل می شود. فرسودگی وسایل فنی، قطع و وصل برق مداوم، نبود موسیقی آماده و خستگی عوامل فنی که شبانه روز کار می کنند فضایی متشنج و عصبی را ایجاد کرده است. خسرو تمام انرژی خود را به کار می گیرد و ماموران را به ادامه کار تشویق می کند. در حالی که امیدی به آماده شدن فیلم به موقع نیست. ناصر چشم آذر آهنگساز فیلم نیز دچار اختلال روحی می‌شود و از تهیه موسیقی متن پرهیز می‌کند و وقتی خسرو با ترفندهای مختلف او را به استودیوی ضبط موسیقی می‌برد، خستگی نوازندگان مانع از اجرای موسیقی می‌شود و در نهایت آذر موسیقی را فقط با سینت سایزر پخش می‌کند.

مهرجویی بارها در برابر چشمان تحسین برانگیز.آذر پول داد و مثلا گفت: آقای چشم.آذر او یک موسیقیدان برجسته بود. به نظر من او در عرصه موسیقی پاپ و سینما بسیار موفق بود. کاری که با من کرد عالی بود. آقای چشمآذر به موسیقی علاقه زیادی داشت. او خودش در فیلم «میکس» بود. چون شخصیت جالبی داشت و وقتی روی موضوعی تمرکز می کرد بسیار متعصب و جزم اندیش می شد، اما شخصیت او این بود. هیچ کاری نمی شد کرد. با نگاه به ناصرآذر گفتم بیا و در فیلم میکس بازی کن، خیلی خوشش آمد و قبول کرد و جلوی دوربین رفت. اما کار سخت بود. چون مدام می آمد و می رفت، با توجه به روحیه اش کار با او کمی سخت بود. اوجوآذر بازیگر حرفه ای نبود اما چه بازی زیبایی در این فیلم ارائه کرد که خواند و خواند و پشت شمع رفت.

فیلیپه ویدریو سارا / درخت گلابی

مهرجویی در «سارا» از قطعات فیلیپ گلس استفاده کرده است. این اتفاق در درخت گلابی افتاد و مهرجویی به ذائقه قدیمی خود بازگشت. گلس رابطه نزدیکی با سینما داشته است. در سال 1954 به پاریس سفر کرد و با کارگردان فرانسوی ژان کوکتو آشنا شد که تأثیر زیادی در زندگی او داشت. گلس برای سه فیلم Condon، Hours and Notes for a Scandal نامزد جایزه اسکار بهترین موسیقی شد. اما او نتوانست این جایزه را دریافت کند. علاوه بر این، او برای سه فیلم Condon، The Truman Show و Hours نامزد جایزه گلدن رز شد و در نهایت برای فیلم نمایش ترومن برنده جایزه گلدن رز شد.

کیوان جهانشاهی لیلا / پری

داریوش مهرجویی سال ها میانه ای با ترانه و موسیقی نداشت تا اینکه برای اولین بار از قطعه ای با صدای علیرضا افتخاری در برخی سکانس های لیلا استفاده کرد. موسیقی این نمایش را کیوان جهانشاهی نوشته است. صدای دعا در فیلم زمزمه های داریوش مهرجویی است که کیوان جهانشاهی به خوبی از آن در فضای فیلم استفاده کرده است. موسیقی متن فیلم نیز ترکیبی از احساسات در داستان است که در عین حال حس ناامیدی و امید به آینده را در مخاطب بیدار می کند.

سنتور اردوان کامکار

فیلم قنطورس عمیق ترین پیوند مهرجو و موسیقی است. قنطورس یکی از برجسته‌ترین و مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران است که به موسیقی پرداخته است و قسمت‌های گفتاری فیلم با صدای محسن چاوشی در این فیلم در زمان اکران بسیار محبوب شد. از آنجایی که آقای مهرجویی ده پانزده سال پیش با سبک سنتور نوازی من آشنا بود، درخواست کرد که در این فیلم از سبک مدرن نوازندگی سنتور استفاده شود و در برخی از سکانس های این فیلم، بازیگر نقش اول حضور پیدا کند و موسیقی را اجرا کند. در مراسمی مانند عروسی و… از این رو لازم بود برای این صحنه ها موسیقی مجلسی و پاپ ایجاد شود با این تفاوت که حتی این قطعات نیز باید از قدرت تفسیری و فنی بالایی برخوردار باشند به گونه ای که وقتی یک نوازنده حرفه ای گوش می کند. به آنها متوجه مهارت نوازنده سنتورب خواهید شد و این یکی از عوارض ساخت این فیلم بود.

در بسیاری از سکانس ها از دستان اردوان کامکار برای نشان دادن سنتور علی سنتوری استفاده می شود. آلبوم «قرن» با صدای محسن چاوشی اقتباسی از فیلمی با همین عنوان است که البته خیلی ها این فیلم را با آهنگ «سنگ صبور» می شناسند.

کریستوف رضایی لامینور / چه خوب برگشتی / لباس نارنجی

لمینور تکرار حضور پررنگ موسیقی در فیلم مهرجویی است. زن جوانی عاشق موسیقی است و به این بهانه بخشی از حضور موسیقی پاپ در جامعه ایرانی روایت می شود. موسیقی لامینور توسط کریستوف رضایی ساخته شده که در فیلم های «چه خوب بهارسادی» و «نارنگی پوش» نیز با این کارگردان همکاری داشته است.

در موسیقی لامینور می توان رویکردی به موسیقی پاپ و استفاده از سازهای ایرانی مانند سنتور را دید که برگرفته از مضمون فیلم است. موسیقی قطعه باکلام این فیلم (رفیق من بس) نیز تلفیقی بسیار خوب از موسیقی کلاسیک و پاپ و حضور سنتوری وار است. تلفیق سنتور با گیتار، ویولن سل، درام و صدای کاوه آفاق باعث خلق قطعه ای زیبا شده است که از نکات ویژه این فیلم موسیقی محور است. ملودی این آهنگ نیز ترکیبی هوشمندانه از پاپ و راک است.

موسیقی کریستوف رضایی ترکیب خوبی از موسیقی کلاسیک و مدرن است. با رعایت مولفه های موسیقی کلاسیک، ساخت تم های خوب و طراحی ارکستراسیون، ارتباط خوبی بین موسیقی و تصویر ایجاد می کنید. استفاده متفاوت و بدیع از سازهای ایرانی و شرقی نیز از ویژگی های موسیقی این آهنگساز است. استفاده از سه تار تبلا و تمبک در موسیقی «چه خوب برگشی» یکی از این نمونه هاست.