نگاهی به زندگی شهلا ریاحی به مناسبت روز ملی سینما! / با اولین زن کارگردان ایرانی آشنا شوید!

شهلا ریاحی اولین زن ایرانی بود که با وجود مخالفت‌های خانواده اش در عرصه بازیگری و کارگردانی فعالیت کرد و توانست نامی جاودان از خود به یاد بگذارد. به مناسبت تولد و روز ملی سینما به بررسی زندگی او می پردازیم.

سوسن سیرجانی| این روزها که به تقویم نگاه می کنیم دو تاریخ ما را به یاد شهلا ریاحی بازیگر برجسته سال های اخیر سینما و تلویزیون می اندازد. این دو تاریخ یعنی 18 شهریور به مناسبت تولد و 21 شهریور به مناسبت روز ملی فیلم ما را وادار کرد تا مروری بر کارنامه کاری او داشته باشیم.

به گزارش پی ام آپ، شهلا ریاحی یکی از اولین زنان مسلمان ایرانی بود که با وجود مخالفت خانواده جرات حضور در صحنه تئاتر را پیدا کرد و بازیگری را انتخاب کرد. ورود او به این هنر مورد حمایت همسرش قرار گرفت و استعداد خودش او را به جایی رساند که در طول ۶۰ سال فعالیت هنری اش در ۷۰ فیلم، بیش از ۳۰ سریال تلویزیونی و نزدیک به ۴۰ برنامه حضور داشت. همچنین یکی از مهمترین دستاوردهای زندگی هنری او پشت دوربین بودن و تجربه کارگردانی بود که او را به عنوان اولین کارگردان ایرانی در تاریخ ثبت کرد. اگر شهلا ریاحی زنده بود، باید این روزها تولد 97 سالگی اش را جشن می گرفت، اما او در دی سال 1398 پس از یک دوره طولانی بیماری درگذشت. ریاحی از آن دست زنانی بود که همیشه اولین قدم ها را برای تثبیت جایگاه زن در سینما و تلویزیون برمی داشت. حالا به مناسبت روز ملی فیلم به سراغ کارنامه و مسیر او رفته ایم.

آثار صحنه‌ای | نام اصلی شهلا ریاحی قدرت الزمان وفادوست بود. در ۱۴ سالگی با اسماعیل ریاحی نویسنده و کارگردان سینما ازدواج کرد. در سال 1322 که سه سال از ازدواج این زوج می گذشت، اسماعیل ریاحی دست همسر جوان و زیبایش را گرفت و او را به تئاتری که معز الدین دیوان فکری اداره می کرد معرفی کرد. تئاتری به نام «سیاست هارون الرشید» که سرآغاز فعالیت هنری قدرت الزمان بود. اما خانواده او بسیار مخالف این موضوع بودند و حتی در خاطره ای اشاره کردند که هنگام رفتن دخترشان در تئاتر، لباس مشکی پوشیده بودند. پس از آن برای بیرون آمدن از زیر سایه خانواده پدری، نام خود را به شهلا تغییر می دهد و نام خانوادگی همسرش را نیز انتخاب می کند. در دهه 1320 که تئاترهای خیابانی لاله زار میزبان تئاترهای معتبر و پرمخاطب بود، شهلا ریاحی یکی از فعال ترین چهره های صحنه بود و برای علاقه مندان به تئاتر چهره شناخته شده بود.

آثار سینمایی پیش از انقلاب | همانطور که شهلا ریاحی با معزالدین دیوانفکری وارد تئاتر شد، ورود او به سینما با اولین فیلم دیوانفکری رقم خورد. در سال 1330 فیلم خواب‌های طلایی فیلمبرداری شد. فیلمی کمدی درباره حضور مردی در دربار صفوی. شهلا ریاحی در اولین تجربه حضور در مقابل دوربین نقش اول زن این فیلم را بر عهده داشت. ریاحی تا اوایل دهه 40 همیشه نقش های اصلی فیلم ها را بازی می کرد. اما از اواسط دهه 1340 و ظهور نوع جدیدی از فیلم‌ها به نام فیلم فارسی، ریاحی دیگر نقش‌های اصلی را بازی نمی‌کرد و بیشتر نقش‌های فرعی یا مادری دلسوز را بازی می‌کرد. از معروف ترین آثار او در این دوره می توان به «گدایان تهران» و «چرخ فلک» اشاره کرد. در دهه 50 اما ساختار سینمای ایران در حال تغییر بود و مسائل اجتماعی و جریانات فکری باعث خلق آثار جدیدی شد. «درشکه چی» و «خانه خراب» نصرت کریمی از جمله آثار شاخصی است که ریاحی در دهه 50 و قبل از انقلاب در آنها ظاهر شد.

کارگردانی | در سال 1335 اتفاق مهمی در کارنامه شهلا ریاحی رخ داد. او که پیش از این ستاره سینما شده بود به پیشنهاد یکی از بستگانش که قرار بود تهیه کنندگی یک فیلم را بر عهده بگیرد به عنوان کارگردان پشت دوربین منصوب شد. این فیلم به نام «مرجان» قرار بود بر اساس فیلمنامه ای از منوچهر کیمرام ساخته شود و داستان دختر کولی را روایت کند که عاشق معلم شهری می شود. با تصمیم تهیه کنندگان، شهلا نقش اول فیلم را بر عهده گرفت و با راهنمایی اسماعیل ریاحی، شهلا توانست اولین فیلم خود را در مقام کارگردان و بازیگر بسازد. این یک اتفاق ویژه در تاریخ سینما بود، زیرا تا آن روز زنان به ندرت درگیر مسائل فنی پشت دوربین بودند و حالا او مسئول یک گروه تولید فیلم بود. مرجان با توجه به استانداردهای آن زمان فیلم قابل قبولی بود و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت اما این تجربه برای شهلا ریاحی تکرار نشد.

آثار سینمایی پس از انقلاب | با پیروزی انقلاب، شهلا ریاحی مانند بسیاری از بازیگران فعال قبل از انقلاب، چندین سال خانه نشین شد. اما سرانجام در سال 1365 با حضور در یک سریال تلویزیونی به بازیگری بازگشت. پس از آن تا دهه 80 شهلا ریاحی در بیش از 30 فیلم ظاهر شد. حضوری که معمولا به مادران سالخورده محدود می شد و با توجه به سنشان همیشه نگران فیلم های ایرانی بود. با این حال او هنر بازیگری را به درستی آموخته بود و اجازه نمی داد حتی نقش مادر بیرون از داستان اینقدر منفعل باشد. ماندگاری نقش های او در اذهان عمومی گواه این امر است. از آثار شاخصی که پس از انقلاب در آنها حضور داشت می توان به «پرنده کوچک خوشبختی»، «دو فیلم با یک بلیط»، «می خواهم زنده بمانم» و … اشاره کرد.

سریال‌های تلویزیونی | شهلا ریاحی به دلیل هنرمندی و صدای خوبش از دهه 30 وارد رادیو شده بود اما پس از مدتی دیگر در رادیو حضور نداشت. سابقه همکاری آن با تلویزیون به دهه 50 برمی گردد و در سال 1356 سریال طنز خانوادگی «ایتالیا ایتالیا» ساخته شد که ریاحی یکی از بازیگران اصلی آن بود. اما حضور او در تلویزیون تا 9 سال بعد قطع شد. او در سال 65 با گریم سنگین در نقش پیرزنی در سریال «درخانه» به کارگردانی بیژن بیرنگ و مسعود رسام ظاهر شد و این شروع مجدد فعالیت هنری او پس از انقلاب بود. شهلا ریاحی تا اوایل دهه 80 به همان اندازه که در سریال های تلویزیونی فعال بود، در سینما نیز فعال بود. اما نقش های او در تلویزیون برای مخاطبان بیشتری به یاد می ماند. از آثار شاخص او در دو دهه فعالیتش در تلویزیون می توان به «این خانه دور است»، «همسران» و «فروشگاه» اشاره کرد.

بیشترین همکاری‌ها | 60 سال فعالیت هنری در سه عرصه سینما، تئاتر و تلویزیون باعث ایجاد همکاری های مشترک متعددی بین شهلا ریاحی و بازیگران و کارگردانان مختلف شده است. اما در این میان معزالدین دیوان فکری به عنوان اولین کارگردانی که شهلا را به صحنه و سپس سینما معرفی کرد، یکی از نام هایی است که بیشترین همکاری را با او داشته است. پس از آن اسماعیل ریاحی همسر شهلا است که در تمامی 11 فیلمی که نویسندگی و کارگردانی اش را بر عهده داشته از بازی شهلا ریاحی استفاده کرده است. محمدعلی فردین یکی دیگر از افرادی است که در چندین اثر از جمله «جهان پهلوان»، «چرخ فلک»، «گدایان تهران» و… به عنوان کارگردان یا بازیگر نقش آفرینی کرده است. نصرت الله کریمی همچنین در دو فیلم «درشکه چی» و «خانه خراب» به عنوان کارگردان و بازیگر با ریاحی همکاری داشت. پوران درخشنده پس از انقلاب در دو نمایش و فرامرز هاروکان به عنوان بازیگر در سه فیلم در کنار شهلا ریاحی بازی کردند. کیومرث پوراحمد، بیژن بیرنگ و مسعود رسام نیز چهره هایی هستند که 3 یا 4 بار با ریاحی در تلویزیون همکاری کرده اند.

شاه نقش‌ها | «مرجان» به عنوان فیلمی که شهلا ریاحی در آن نقش آفرینی و کارگردانی کرده است، شاید یکی از مهم ترین آثار دوران حرفه ای او باشد. اما در بین تمامی آثار ریاحی سه اثر وجود دارد که بیش از هر چیز قدرت بازیگری او را ثابت کرده است. اولین نمایش “درشکه چی” توسط نصرت الله کریمی در سال 1350 ساخته شد. نمایشنامه ای کمدی و اجتماعی که به شیوه خاص کریمی در سینما ساخته شد و شهلا ریاحی در نقش زنی میانسال بود که می خواهد پس از پایان عمر به عشق قدیمی خود بازگردد. مرگ شوهرش دومین نقش برجسته و فراموش نشدنی ریاحی در فیلم «دو فیلم با یک بلیط» است. او در این فیلم نقش یک مادر را نیز بازی می کند، اما مادری که از قصد مهاجرت پسرش ناامید شده و سعی می کند او را منصرف کند. شهلا ریاحی برای بازی در این فیلم نامزد دریافت جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل زن از نهمین جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۶۹ شد. اما یکی از نقش های شاخص و ماندگار این بازیگر در سریال «این خانه دور است» در سال 1370 بود که در نقش پیرزنی بود که برخلاف میل فرزندانش برای آوردن دوستش به خانه سالمندان رفت تا دوستش و دیگر افراد حاضر در آنجا را به زندگی برگرداند.