شصت بازنشستگی و گرهی در امرار معاش!

چند سال پیش یکی از کارشناسان سازمان تامین اجتماعی تلویحا خاطرنشان کرد که با توجه به وضعیت نامناسب اقتصاد ایران و نبود چشم انداز برای سالمندان، احتمال اعتراض دسته جمعی بازنشستگان وجود دارد. مگر اینکه چاره ای برای حل مشکلات صندوق های بازنشستگی در کشور اندیشیده شود.

اخیرا آکادمی دانایان در گزارشی به تحلیل این بحران پرداخته و سپس راهکاری برای عبور از آن ارائه کرده است. آنچه در این گزارش ارائه شده اقداماتی است که به گفته نویسندگان اجرا شده و تاکنون سه مجوز اضافی صندوق بازنشستگی توسط سازمان بورس و اوراق بهادار صادر شده است. دو مجوز “صندوق بازنشستگی مشاغل” و یک مجوز “صندوق بازنشستگی دولتی”.

خلاصه‌ای از این گزارش را می‌توانید در اینجا بخوانید: صنعت بازنشستگی ایران نیز مانند سایر بخش‌های اقتصاد سال‌هاست که درگیر مشکلات و اختلاف نظرهایی بوده و از آنجایی که این صنعت حتی به اصلاحات پارامتریک رایج در سایر کشورها نیز توجهی نکرده است، وضعیت فعلی انتقادی است. برای جلوگیری از تعمیق این بحران باید اقدامات اساسی و همه جانبه و اصلاح ساختارهای موجود انجام شود. این گزارش ضمن تشریح وضعیت فعلی صنعت بازنشستگی در ایران و جهان و نشان دادن روندهای اصلی، به تشریح کاستی های اصلی صندوق های بازنشستگی در ایران نیز می پردازد. از نظر راهکارها، این گزارش به ضرورت اصلاحات پارامتریک در صندوق ها اشاره می کند. سپس دو حوزه اصلاحی را پیشنهاد می کند: اقداماتی در سطح وزارت امور اقتصادی و دارایی و سازمان بورس و اوراق بهادار. و اقدامات در سطح تهیه قانون مستقل برای صنعت بازنشستگی.

بحران صندوق بازنشستگی در ایران و جهان

آیا کارکنان امروزی مزایای بازنشستگی آینده خود را دریافت خواهند کرد؟ این سوالی است که در سال های اخیر بارها مطرح شده است. اگرچه صندوق های بازنشستگی بسیاری با عناوین مختلف در ایران ایجاد شده اند، اما این روزها با یک سوال بزرگ روبرو هستند. بحرانی که مختص ایران نیست و اکثر کشورها با آن مواجه هستند، هرچند شدت آن در کشورهای مختلف متفاوت است و اقتصاد ایران نیز مانند سایر عدم تعادل هایش در انتظار تجربه یکی از بزرگترین بحران های صندوق های بازنشستگی است.

طرح های بازنشستگی نوعی ترتیباتی است که به موجب آن کارفرما (از جمله دولت) پس از بازنشستگی و توقف دریافت درآمد ثابت از محل کار، حقوق بازنشستگی یا درآمدی را برای کارمندان خود فراهم می کند تا سطح رفاه و معیشت خود و خانواده اش بالا برود. سقوط نکردن این طرح ها به عنوان نوع خاصی از جبران خدمات معوق در نظر گرفته می شوند. صندوق بازنشستگی صندوقی است که برای تسهیل و سازماندهی سرمایه گذاری صندوق های بازنشستگی که توسط کارمندان و کارفرمایان ارائه می شود تشکیل می شود. مالکیت صندوق‌های بازنشستگی متعلق به دولت نیست، بلکه مجموعه‌ای از مالکیت مشترک است که در چارچوب صندوق شکل می‌گیرد و هدف آن ایجاد رشد پایدار و بلندمدت در ارزش دارایی‌ها است، به طوری که زمانی کارکنان به پایان سنوات کاری خود و بازنشستگی، مستمری پرداخت می شود.

مفاهیم مربوط به رفاه و تامین اجتماعی شامل بیمه بازنشستگی، درمان و بیمه بیکاری است. منابع بیمه ای که مربوط به درمان و بیکاری است، چرخه مصرف و فرصت سرمایه گذاری کمی دارند و کوتاه مدت هستند. اما منابع صندوق های بازنشستگی و از کارافتادگی امکان کمک به تضمین آینده و ایجاد فرصت های سرمایه گذاری زیادی را فراهم می کند. فرصت سرمایه گذاری به معنای ارتباط عمیق و تنگاتنگ صندوق های بازنشستگی و بازار سرمایه به معنای عام آن است تا جایی که صندوق های بازنشستگی و تامین اجتماعی معمولاً زیر نظر ناظر بازار سرمایه فعالیت می کنند.

در دهه گذشته، برنامه های بازنشستگی عمومی در اکثر کشورها با چالش های عظیمی روبرو بوده است. اکثر صندوق‌های بازنشستگی دارای بودجه کم هستند و ارزش بازار دارایی‌های بازنشستگی آنها کمتر از بدهی‌هایشان است. این طرح ها که اغلب پوشش مزایای تعریف شده را ارائه می دهند، امروزه مسئولیت های مهمی را برای دولت ها ایجاد کرده و نیاز به اصلاح نظام های بازنشستگی را برجسته کرده اند. بسیاری از کشورها تاکنون اصلاحات سیستماتیک و اساسی انجام داده اند. اصلاحاتی که هنوز در ایران شروع نشده است. نزدیک به دو دهه است که وضعیت صندوق‌های بازنشستگی مورد توجه کارشناسان و اقتصاددانان بوده و دستگاه‌های سیاست‌گذار گزارش‌های متعددی در مورد بررسی وضعیت صندوق‌های بازنشستگی تهیه کرده‌اند. صدور مصوبه سازمان بورس و اوراق بهادار با موضوع «ساختار کلی صندوق سرمایه گذاری بازنشستگی تکمیلی» گامی مثبت در راستای اصلاح صنعت بازنشستگی ایران است.

جوانان دهه شصتی در انتظار بازنشستگی

تفاوت رشد جمعیت ایران در دهه های 1960 و 1990 یکی از تحولات نادر در مطالعات جمعیتی کشورهای جهان است. در دهه 1960 رشد جمعیت 3.9 درصد و در دهه 1990 کمتر از یک درصد بود. این رشد انفجاری دهه 60 و عدم تداوم آن در سال های بعد مشکلات زیادی را برای ایران به وجود آورده است. یکی از بحران های اساسی پیش روی این پدیده وضعیت صندوق های بازنشستگی است. در حال حاضر صندوق‌های بازنشستگی به دلایل مختلفی از جمله استفاده دولت از صندوق‌های بازنشستگی در دهه 60، موج بازنشستگی پیش از موعد در آن سال‌ها و افزایش امید به زندگی در این 5 دهه با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند. و این در حالی است که هنوز سونامی بازنشستگان دهه شصتی فرا نرسیده است. برای بررسی وضعیت آینده نظام های بازنشستگی در کشور، اولین قدم شناخت جمعیت و کارگران کشور است. در حال حاضر موج جمعیتی با میانگین سنی 35 سال بین سال های 1415 تا 1420 به 55 سالگی رسیده و به جمع بازنشستگان کشور می پیوندد. معیار دیگر نسبت وابستگی سالمندان است. این نسبت برابر است با تعداد افراد بالای 65 سال در کشور تقسیم بر تعداد افراد بین 15 تا 64 سال. این نسبت در سال 1335 معادل 7 درصد بوده است، در سال 1395 معادل 9 درصد پیش بینی می شود و در سال 1430 این نسبت تقریباً به 30 درصد خواهد رسید.

بازنشستگانی که کار می کنند

بر اساس آمار نیروی کار مرکز آمار، از میان حدود 24 میلیون کارگر کشور، تقریباً 11 درصد بالای 55 سال و تقریبا 2 درصد بالای 65 سال هستند. از سال 2004، 500000 نفر به تعداد کارگران بالای 55 سال اضافه شده است. افزایش تعداد کارگران مسن نشان دهنده دو پدیده اقتصادی و جمعیتی است. با افزایش امید به زندگی، توانایی افراد برای کار تا سنین بالا افزایش می یابد. از سوی دیگر، مشکلات اقتصادی ایران در سال‌های اخیر و ناکافی بودن حقوق بازنشستگی، افراد را مجبور به کار تا سنین بالاتر کرده است.

گام بعدی بررسی آمار مجموع تعداد بازنشستگان در صندوق بازنشستگی کشوری، تامین اجتماعی و روستاییان و عشایر به عنوان سه صندوق بازنشستگی کل کشور است. شاخص نگهداری از تقسیم تعداد افراد شاغل و پرداخت بیمه بر تعداد مستمری بگیران محاسبه می شود. این نسبت در سال های اخیر رو به کاهش بوده است. این نسبت نشان می‌دهد که چه تعداد از صندوق‌های بازنشستگی حق بیمه کارگران برای پرداخت مستمری‌های نسل قدیمی‌تر استفاده می‌شود. این رابطه در طرح های بازنشستگی با مشارکت مستقیم ذی نفعان بسیار حائز اهمیت است و وضعیت آینده نظام بازنشستگی را تعیین می کند. با توجه به پیش بینی افزایش بازنشستگان در 15 سال آینده، این نسبت در سال 1415 به کمتر از 2 خواهد رسید، در این میان شاخص حمایتی کمتر از 6 نشان از نزدیک شدن صندوق های بازنشستگی به شرایط بحرانی دارد.

بررسی مستقل سه صندوق مذکور نشان می دهد که وضعیت صندوق تامین اجتماعی هر سال بدتر می شود. بنابراین شاخص حمایتی این صندوق از 6/5 در سال 1391 به 4/2 در سال 1400 رسیده است. پیش بینی می شود این صندوق از نظر شاخص حمایتی بهبود یابد. این نسبت در حال حاضر برای صندوق بازنشستگی کشوری برابر با 0.6 است. یعنی به ازای هر سه بازنشسته کمتر از دو نفر کارگر بیمه می کنند.

راه حل چیست؟

مهم ترین تغییر لازم برای اصلاح وضعیت موجود، اتصال بازار سرمایه و صندوق های بازنشستگی است. صندوق های بازنشستگی باید به «صندوق مالی» تبدیل شوند. این موضوع در ماده 1 قانون بازار اوراق بهادار نیز پیش بینی شده است و بر این اساس پایگاه قوانین و مقررات بازار سرمایه ایران مصوبه تشکیل صندوق های سرمایه گذاری مکمل بازنشستگی را منتشر کرده است. مصوبه ای بسیار مهم که می تواند سرآغاز باشد و زمینه ساز اصلاح صندوق های بازنشستگی باشد.

صندوق بازنشستگی تکمیلی مقرر در متن قانون، مؤسسه مالی است که مجوز آن توسط سازمان بورس و اوراق بهادار صادر شده و زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می کند. از نظر بازار سرمایه، صندوق های بازنشستگی تکمیلی نشان دهنده پیشرفت بزرگی خواهند بود.

افزایش چشمگیر تعداد «سرمایه گذاران» در بازار سرمایه نسبت به «تجار» و تزریق منابع مالی بلندمدت به بازار سرمایه به تعمیق این بازار، ایجاد آرامش و کاهش نوسانات قیمت کمک می کند. برای اولین بار و به صورت رسمی صندوق هایی در بورس خواهیم داشت که هدفشان سرمایه گذاری بلندمدت است. «صندوق تأمینی کارکنان» در واقع «صندوق بازنشستگی تکمیلی» هستند. صندوق ذخیره فرهنگیان خود یک صندوق بازنشستگی تکمیلی است. سیستمی شدن این صندوق ها کمک زیادی به رشد بازار سرمایه و روند سرمایه گذاری در ایران می کند و از نظر ارزش و حجم معاملات به راحتی 50 درصد از ارزش کل بازار و ارزش معاملات در ایران را به خود اختصاص می دهد. زمان. افق چند ساله

ساختار فعلی «مزایای تعریف شده با مشارکت مستقیم ذینفعان» در صندوق‌های بازنشستگی ایران، امکان تجمیع و ورود چشمگیر منابع صندوق‌ها به بازار سرمایه و ریسک‌پذیری بر اساس آن را محدود کرده است، زیرا ساختار سود تعریف‌شده با ریسک های بازار سرمایه، مشارکت کمتر از 15 درصد در صندوق ملی و 6 درصد در تامین اجتماعی رقم پایینی است. این بدان معناست که سرمایه گذاری های صندوق بازنشستگی کشوری و صندوق تامین اجتماعی عملکرد پایینی دارد و نمی تواند به تعهدات این دو صندوق عمل کند.

شرایط اقتصادی اقتصاد ایران در سال های اخیر باعث کاهش قدرت خرید و در نتیجه کاهش رفاه بازنشستگان شده است. در سال های اخیر حقوق بازنشستگی کفاف هزینه های خانوار را نمی دهد و در بهترین حالت نیمی از هزینه ها را پوشش می دهد. این شکاف از سال 1397 رو به افزایش بوده است به طوری که در سال 1400 حدود 45 درصد از هزینه های هر خانوار بازنشسته شهری تحت پوشش مستمری آنها بوده است. این وضعیت نشان می دهد که باید طرح های بازنشستگی دو مرحله ای را بپذیریم.